Magni (Magnus) Maksymilian, w zakonie Walerian (1586–1661), kapucyn, uczony, dyplomata i misjonarz kontrreformacyjny na dworze Władysława IV. Ur. 15 X w Mediolanie, w rodzinie hrabiowskiej, był trzecim synem Konstantyna i Oktawii z Carcassolich, bratem Franciszka (zob.). Rodzice jego przenieśli się z Włoch do Pragi, gdzie M. w wieku lat szesnastu wstąpił do zakonu kapucynów, przyjmując przy obłóczynach imię Walerian. Tutaj przeszedł nowicjat, a następnie odbył studia filozoficzne i teologiczne w Pradze i w Wiedniu, zakończone w r. 1613. Pełnił w zakonie kolejno funkcje: lektora, mistrza nowicjatu, dwukrotnie gwardiana (w Linzu 1619, w Pradze 1623), definitora (1621) i prowincjała prowincji austriacko-czeskiej (1624). Okazał się wkrótce zapalonym misjonarzem i zręcznym polemistą w dysputach oraz w walce na pióra z różnowiercami. Arcbp praski Ernest Harrach uczynił M-ego swym spowiednikiem, teologiem i znalazł w nim na przeciąg wielu lat najbliższego doradcę i pomocnika w akcji kontrreformacyjnej na terenie Czech. Z ramienia rzymskiej Kongregacji De Propaganda Fide mianowany został M. prefektem i wikariuszem apostolskim misji, obejmującej Niemcy, Czechy, Węgry i Polskę (1626). W l. 1624–8 był M. prawą ręką Harracha w walce przeciw dążeniom jezuitów do opanowania Uniwersytetu Karola w Pradze. W związku z tą sprawą bywał M. często na dworze cesarskim w Pradze i Wiedniu, w r. 1629 wyjechał z polecenia Harracha do Rzymu, by tam przeciwdziałać planom jezuitów, co mu się częściowo udało. Był nadto jednym z głównych twórców antyjezuickiej literatury polemicznej. Na dworze cesarskim dał się poznać jako świetny kaznodzieja, a z racji zdolności dyplomatycznych, które ujawnił przy okazji sprawowanej w r. 1621 w Paryżu misji z ramienia księcia bawarskiego Maksymiliana (uzyskanie zgody Ludwika XIII na przeniesienie godności elektorskiej z Fryderyka V na księcia bawarskiego i na pośrednictwo papieskie w sporze między Francją a Habsburgami o Valtellinę), wciągnięty został na służbę Ferdynanda II i spełniał ważne misje polityczno-religijne. M. in. prowadził w imieniu Ferdynanda negocjacje w sprawie sukcesji mantuańskiej w okresie wojny sukcesyjnej o Mantuę (1627–30). Posłował w związku z tym do Turynu (1628).
W Polsce był M. po raz pierwszy w r. 1617 w związku z planowanym przez Zygmunta III sprowadzeniem do Polski kapucynów i osadzeniem ich w warownych klasztorach na kresach południowo-wschodnich. W tej sprawie z Polski udał się do Rzymu, ale nic nie załatwił. Nie jest wykluczone, że z Rzymu powrócił do Polski bezpośrednio albo w jakiś czas później, skoro od nie znanego bliżej kardynała przywiózł z Rzymu królewskiemu medykowi Franciszkowi Marii de Rossi leki na podagrę. Z królewiczem Władysławem miał jednak ponoć zawrzeć znajomość za granicą, w okresie peregrynacji młodego Wazy w l. 1624–5. W r. 1632 posłował M. w imieniu królewicza Władysława do Wallensteina w sprawie zaciągów wojskowych przeciw Szwedom. Zaproszony po elekcji Władysława IV na uroczystości koronacyjne, przybył pod koniec 1632 r. do Polski. Przyjęty został ze szczególnymi względami, ugoszczony na zamku królewskim. Rozpoczął się wówczas trwający całe panowanie Władysława IV ciąg ścisłych powiązań obrotnego kapucyna z dworem polskim, na którym M. jednak nie przebywał stale, lecz okazyjnie, kursując ustawicznie między Pragą, Wiedniem i Rzymem a Warszawą. U króla polskiego zyskał sobie szczególną sympatię, zaufanie i przychylność («la dolcezza del favor reggio» – jak pisał nuncjusz Onorato Visconti). Przypuszczony został do familiarnego z nim obcowania, stał się bliskim powiernikiem i doradcą. W latach czterdziestych mieszkał w Warszawie w małym, drewnianym klasztorku, specjalnie dla niego wzniesionym w ogrodzie królewskim, ciągle zresztą przebywając na pokojach królewskich u króla. Pełniąc podwójną rolę agenta cesarskiego i polskiego, pracował usilnie nad politycznym zbliżeniem Władysława IV do cesarza, krzyżując plany i zabiegi dyplomacji francuskiej. W l. 1633–4 król wyprawiał go parokrotnie do Rzymu w celu uzyskania zgody papieża na ustępstwa dla dyzunitów. W l. 1635–6 przebywał M. z ramienia Władysława IV w Wiedniu, gdzie upominał się o należne od cesarza królowi pieniądze oraz wstawiał się w jego imieniu za Ślązakami. W jesieni 1636 posłował do Stanów Rzeszy do Ratyzbony, obarczony ze strony polskiej misją doprowadzenia do zbliżenia polsko-habsburskiego i małżeństwa Władysława IV z córką cesarza Cecylią Renatą. Prowadzone przez M-ego w tej sprawie rokowania, najpierw w Ratyzbonie, następnie w Wiedniu, zostały zakończone polsko-habsburskim traktatem familijnym z 16 III 1637 i małżeństwem królewskim. M. zabiegał wówczas także w imieniu królewicza Jana Kazimierza o księstwo opolsko-raciborskie na Śląsku.
W dziedzinie spraw religijnych wziął M. żywy udział w toczących się w Rzeczypospolitej sporach między unitami i prawosławnymi, z dużą tendencją do ustępstw na rzecz tych ostatnich. Ustępstwa Władysława IV na rzecz dyzunitów z l. 1635 i 1641 były w dużym stopniu dziełem M-ego. Postulaty przedłożone przez Jerzego Ossolińskiego w Rzymie (1633) podtrzymywał tam M. osobiście, lecz bezskutecznie. Stolicy Apostolskiej przedkładał z kolei projekt Colloquium Charitativum, który również nie znalazł tam aprobaty. M. przyczynił się jednak do jego zorganizowania (1645), choć sam nie mógł w nim wziąć udziału. Dysputy z różnowiercami odbywał natomiast w Gdańsku w l. 1636 i 1651. Jeden z traktatów polemicznych M-ego De acatholicorum credendi regula iudicium (Wiedeń 1628) wywołał odpowiedź rektora Akademii Rakowskiej Joachima Stegmana młodszego, w postaci jego słynnego traktatu „Brevis disquisitio” (Amsterdam 1633), roztrząsającego stosunek wiary do rozumu. Na dworze polskim rozwijał M. działalność kaznodziejską z właściwą sobie włoską ekspresyjną gestykulacją, o której pisał kanclerz Albrecht Stanisław Radziwiłł, że ci, którzy nie rozumieli języka włoskiego, «zdali się na intermedium być». Władysław IV występował w Kurii Rzymskiej ze staraniami o kapelusz kardynalski dla M-ego w l. 1634–6, 1643 i w r. 1647. Kandydaturę jego popierała również królowa Ludwika Maria, i broniła go w listach do G. Mazariniego; przyniosło to oziębienie świeżo wówczas nawiązanych stosunków polsko-francuskich.
Na dworze Władysława IV znalazła również podatny grunt i rozwinęła się z dużym rozmachem naukowa twórczość M-ego, który, zrażony do filozofii arystotelesowskiej, szukał nowych rozwiązań przy pomocy metod fizyki eksperymentalnej, idąc za Galileuszem. W r. 1636, zapewne właśnie za pośrednictwem M-ego odnowił się kontakt króla polskiego z wielkim włoskim uczonym. Brat M-ego Franciszek popierał wówczas u kardynała F. Dietrichsteina sprawę druku w Ołomuńcu nowego dzieła Galileusza pt. „Discorsi e dimostrazioni intorni a due nuove scienze”, M. zaś niewątpliwie rekomendował je Władysławowi IV, któremu miało być dedykowane. Dzień przed zanotowanym przez Radziwiłła kazaniem M-ego, 19 IV 1636, wysłał Władysław IV z Wilna list do Galileusza z prośbą o soczewki, co miało być wstepem do rozwinięcia protektoratu nad prześladowanym uczonym. Wspomniane dzieło Galileusza wyszło jednak ostatecznie drukiem w Lejdzie w r. 1638 z imieniem innego patrona. M. w dziele tym natrafił na opis zjawiska podnoszenia się wody w pompach jedynie do pewnej wysokości, co natchnąć go miało myślą eksperymentalnego wykazania możliwości istnienia próżni w przyrodzie, przeciwko twierdzeniu Stagiryty. Sam M. kierował podobno budową i urządzeniem w Warszawie wodociągów, które podjął król dla zaopatrzenia w dobrą wodę zamku i miasta. Uskutecznienie doświadczenia z próżnią przeciągało się jednak na lata z powodu braku odpowiednich przyrządów. M. opisywał później dokładnie zmienne koleje swych prób i zabiegów. Dn. 12 VII 1647 dokonał M. pokazowego doświadczenia wobec króla i królowej i opisał je w obszernym dyskursie pt. Demonstratio ocularis loci sine locato (b. m. i r.). Wydarzenie z miejsca nabrało rozgłosu i już 18 VII powtórzył M. eksperyment w obecności króla i zwołanych na dyskusję teologów. M., zbijając postawione wówczas obiekcje, napisał zaraz drugą broszurę, pt. Disputatio theologorum Varsaviensium contra vacuum ex nostra fistula illatum, wydaną zapewne łącznie z pierwszym pismem przed 24 VII. Szykując nowy pokaz dla pary królewskiej i czekając na jej powrót do Warszawy, wydał następne pismo, datowane 12 IX 1647, pt. Altera pars demonstrationis ocularis de possibilitate vacui.
Tymczasem sekretarz Ludwiki Marii Pierre Des Noyers powiadomił o eksperymentach M-ego uczonych francuskich: Gilles Personne de Robervala i Marin Mersenne’a (17 i 24 VII 1647). Z odpowiedzią wystąpił natychmiast Roberval, zarzucając M-emu, że o eksperymentach z próżnią dowiedział się w czasie pobytu we Włoszech, gdzie już od początku lat czterdziestych były one dokonywane (zwłaszcza przez E. Torricellego). Przedstawił też ich kontynuację przez uczonych francuskich, głównie przez B. Pascala w Rouen na początku 1647 r., zbijając priorytet M-ego. Tekst listu Robervala pt. „De vacuo narratio…” opublikował M. łącznie ze swą odpowiedzią – De inventione artis exhibendi vacuum narratio apologetica (datowaną 5 XI 1647) oraz swymi wcześniejszymi pismami, pod łącznym tytułem Admiranda de vacuo (W. b. r.). W apologii tej przedstawił dzieje własnych eksperymentów, przecząc, jakoby słyszał cokolwiek o podobnych, wcześniejszych doświadczeniach. Za prawdziwością słów M-ego przemawia fakt, że opatrzył on swe doświadczenia komentarzem zupełnie różnym od ówczesnych debat fizyków-eksperymentatorów, operując w interpretacji zjawiska starym aparatem pojęć scholastycznych. Żywa akcja publicystyczna, jaką M. rozwinął wokół swoich eksperymentów, sprawiła, że kontrowersja o pierwszeństwo odkryć zatoczyła bardzo szerokie kręgi.
Ze strony francuskiej w spokojniejszym od Robervala tonie zabrał głos w sprawie priorytetu eksperymentów próżniowych Mersenne w swym dziele „Novarum observationum physico-mathematicarum tomus III” (Paryż 1647), a przedrukowane we Francji pisma M-ego opatrzone zostały krytycznym listem Pierre Le Petit do André Chanut z 19 VI 1646 (donoszącym o pierwszych doświadczeniach z rtęcią dokonanych we Francji przez Petita, wspólnie z Pascalem) i wstępem Marc-Antoine Dominicy (1647) negującym priorytet M-ego. M-ego atakowało jeszcze paru innych uczonych francuskich, m. in. sam Pascal („Lettre à M. de Ribeyre”, Paryż 1651), który zarzucał mu bezpodstawnie, że znał jego publikację „Experiences nouvelles” (Paryż 1647), wydaną już po doświadczeniach warszawskich. Pisma M-ego doczekały się przedruku również we Włoszech (Bolonia 1648, Wenecja 1649). M-emu przyszło odpowiadać na zarzuty nie tylko w kwestii priorytetu, lecz również na głosy perypatetyków, zaprzeczających możliwości istnienia próżni, nie dopuszczających podważania wiekowego autorytetu Arystotelesa. Dyskusję podjęli z nim w Polsce Jan Brożek (autor pisma „Peripateticus Cracoviensis”, Kr. 1647), jezuici Wojciech Kojałowicz („Oculus ratione correctus”, Wil. 1648) i Oswald Krüger („Dissertatio de vacuo”, Wil. 1648). Polemizując z tradycyjnymi przekonaniami, powoływał się M. na swych adwersarzy francuskich: Mersenne’a, Robervala i Pascala, stając wraz z nimi w jednym, wspólnym obozie eksperymentatorów. Na temat zjawiska próżni opublikował M. jeszcze dwie rozprawki: De vitro mirabiliter fracto (W. 1648) i Vacuum pleno supletum (Wenecja 1650).
W Warszawie dokonał M. ponadto innego pokazu eksperymentalnego, w którym chciał wykazać, że woda się nie rozkłada i że błędny jest pogląd Arystotelesa o istnieniu materii pierwszej. Opis doświadczenia przedstawił w piśmie Experimenta de incorruptibilitate aquae (W. 1648). Również w Warszawie w r. 1648 ukazały się dwa filozoficzne dzieła M-ego. Była to jego Logica, w której wprowadził wiele słusznych modyfikacji, przejętych później przez G. W. Leibniza i Ch. Wolffa, oraz Philosophiae… pars prima (et liber secundus), w której zawarł krytyczną część swej filozofii, wymierzoną przeciw Arystotelesowi. Wykazywał w niej jego niezgodności z doktryną chrześcijańską oraz słabe punkty logiki, fizyki i astronomii. Pozytywna część filozofii M-ego, w której uderzają wyraźne zbieżności z Kartezjuszem w dziedzinie teorii poznania, ukazała się dopiero później, już poza Polską (Opus philosophicum, Litomyśl 1660). Mimo zaciętości, z jaką występował przeciw Stagirycie i jego komentatorom, M. nie mógł się jeszcze całkowicie wyzwolić z tradycji filozofii scholastycznej. Obok cechującej go niewątpliwie dużej odwagi, krytycyzmu oraz dążenia do poszukiwania nowych dróg badawczych nieobca była M-emu, ukryta pod pozorami skromności, chęć rozgłosu i sławy odkrywcy. Wg świadectwa Des Noyersa, był człowiekiem ambitnym, zadufanym w sobie, rojącym wielkie marzenia (np. o tiarze papieskiej dla siebie, a koronie królewskiej dla swego brata).
Śmierć Władysława IV przecięła dalsze kontakty M-ego z Polską. Jeszcze za życia króla, na sejmie 1647 r. wystąpił przeciw Magnim bp włocławski Wojciech Gniewosz. Wystąpienie przeciwko Magnim na sejmie 1648, będące wyrazem wrogiego do nich stosunku wielu przedstawicieli magnaterii, szlachty, a także przyszłego elekta – Jana Kazimierza, zmusiło ich ostatecznie do opuszczenia Polski. M. przebywał odtąd głównie w Brnie na Morawach, oddając się rozlicznym i głośnym polemikom religijnym z różnowiercami. Pod koniec życia zaostrzył się ponadto jego zadawniony konflikt z zakonem jezuitów. Z tego tytułu doczekał się pochlebnej wzmianki ze strony swego byłego naukowego adwersarza, Pascala, w XV liście jego „Prowincjałek”. Jezuici, którym M. zarzucił herezję, odpowiedzieli tą samą bronią. W lutym 1661 za ich sprawą nastąpiło przejściowe uwięzienie M-ego w Wiedniu. Zwolniony na interwencję cesarza, oczyścił się z zarzutów, lecz złamany psychicznie, usunął się w zacisze klasztoru w Salzburgu, gdzie zmarł 29 VII 1661 i pochowany został w podziemiach klasztornych.
Portret pędzla nieznanego malarza w Muz. Narod. w P.; Malowidło przedstawiające M-ego – sędziwego starca – na łożu śmierci w Muz. Franciszkańskim w Asyżu; – Estreicher; Ciampi S., Bibliografia critica, Firenze 1834 I 310–1; Enc. Italiana; Enc. Kośc.; Enc. Org.; Filozofia w Polsce. Słownik Pisarzy, W. 1971; Nouvelle Biographie Générale; – Biliński B., Galileo Galilei e il mondo polacco, Wr. 1969 s. 87 i n.; Czapliński W., Władysław IV i jego czasy, W. 1972 s. 292–3, 390 Rec: Cygan J., „Collectanea Franciscana” T. 42: 1972; tenże, Władysław IV wobec wojny 30 letniej, Kr. 1937; Czermak W., O. Walerian M., „Spraw. AU” 1899 nr 7 s. 14–6; tenże, Plany wojny tureckiej Władysława IV, Kr. 1895; Dzięgiel W., Utrata księstwa opolskiego i raciborskiego przez Ludwikę Marię w r. 1666, Kr. 1936; Gabryl F., O. Walerian M. kapucyn (1586–1661), antyarystotelik w XVII w., „Arch. Kom. do Badania Hist. Filoz. w Pol.” T. 1: 1917 s. 133–68; Jobert A., De Luter à Mohila – La Pologne dans la crise de la chrétienté 1517–1648, Paris 1974 (reprod. portretu); Mansuy A., Le monde slave et les classiques français aux XVIe–XVIIe siècles, Paris 1912 s. 245–90; Middleton W. E. K., The History of the Barometer, Baltimore 1964 s. 42–3; Mysłakowski Z., O. Walerian M. i kontrowersja w sprawie odkrycia próżni, Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr. S. III A, Kr. 1911 XI 325–77; Novara G. da, La regola prossima della fede nell’ apologetica di Valeriano Magni, Casale Monferrato 1937; Rabas V., P. Valerianus Magni, „Czas. Katol.-Duch.” T. 79: s. 289; Spiegel K., Die Prager Universitätsunion, „Mitteilungen d. Vereins f. Geschichte der Deutschen in Böhmen” Jg 62: 1924; Strowski F., Pascal et son temps, Paris 1907 II 81–4; Subotowicz M., Najwcześniej drukiem wydana rozprawa o eksperymentalnym dowodzie istnienia próżni, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 4: 1959 s. 34–105 (wraz z tłum. polskim pisma M-ego Demonstratio ocularis… i jego Narratio apologetica…, reprod. malowidła z Asyżu); Szelągowski A., Rozkład Rzeszy i Polska za panowania Władysława IV, Kr. 1907 s. 178–89; Waard C., de, L’expérience barométrique, ses antécédent et ses explications, Thouars 1936 s. 123–7, 169–76; Winter E., Frühaufklärung. Der Kampf gegen den konfessionalismus in Mittel- und Osteuropa und die deutsch-slavische Begegnung, Berlin 1966; Wołyński A., Relazioni di Galileo Galilei colla Polonia, „Archivio Storico Italiano” S. 3 T. 16: 1872 s. 239, 243–7; tenże, Stosunki Galileusza z Polską, „Tyg. Illustr.” 1878; – Elementa ad fontium editiones, XXIII 36; Lettres de Pierre, Des Noyers secrétaire de la reine de Pologne, Berlin 1859 s. 244, 250; La mission de Claude de Mesmes comte d’Avaux, Publié par F. Pułaski et L. Tomkiewicz, Paris 1937; Pobladura M., Historia generalis Ordinis Fratrum Capucinorum, pars secunda, Romae 1948 (passim, reprod. obrazu z Asyżu); Radziwiłł A. S., Memoriale rerum gestarum in Polonia, Wr.–W.–Kr. 1970 II 136, 173, 197, 204, 206; – Arch. Państw. w Brnie: G 140 karton 435 (Arch. rodziny Dietrichsteinów – 8 listów M-ego do kard. Franciszka Dietrichsteina z l. 1625–30 oraz 5 do ks. Ferdynanda Dietrichsteina z l. 1656 i 1659), G 146 – Magnisové, karton 3–10; B. Czart.: rkp. 1970 IV s. 145–146, 150–153, 186–188 (Des Noyers P., Mémoire du voyage de la reine Louise Marie de Gonzague); B. Jag.: rkp. 5807 (notatki A. Wołyńskiego, rycina portretowa M-ego); B. Ossol.: rkp. nr 484 s. 1–4, nr 3010; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Teki Wołyńskiego nr 5 i Teki Rzymskie nr 64–65; – Informacje o działalności dyplomatycznej M-ego uzupełnił Józef Leszczyński.
Karolina Targosz